Τα καρότα και τα μαστίγια και μια ιστορία καταναλωτισμού

Θα ήθελα να κάνω λάθος και να τελώ σε πλάνη οικτρά, αλλά πλέον είμαι σχεδόν σίγουρη ότι ο άνθρωπος κινητοποιείται είτε λόγω καρότου, είτε λόγω μαστιγίου, ή με έναν συνδυασμό αυτών. Η τακτική είναι αποδεδειγμένα αποτελεσματική και μπορεί να καταλογιστεί στα πλεονεκτήματα της ότι σπανίως, ή έστω δύσκολα "ανιχνεύεται". Τις περισσότερες φορές "τσιμπάμε" το δόλωμα του καρότου ή "φοβόμαστε" (μπορεί να γραφτεί και εκτός εισαγωγικών) το μαστίγιο, για να "δρομολογηθούμε" τελικά στη "σωστή" κατεύθυνση (θα μπορούσε να γραφτεί και "λούκι"). Λούκια υπάρχουν πολλά, μικρότερα, μεγαλύτερα, προσωπικά, οικογενειακά, διαπροσωπικά, επαγγελματικά, κοινωνικά. Και μην γελιόμαστε. Πάντα κάνουμε στους άλλους τα ίδια - ακόμη και τα δυσάρεστα - που μας κάνουν εκείνοι (ακόμη και πριν μας τα κάνουν).

Έρχονται όμως στιγμές που το καρότο δεν είναι τόσο γοητευτικό, τόσο δελεαστικό και δεν μπορεί πια να σου κεντρίσει το ενδιαφέρον. Αναρωτιέσαι εάν αξίζει να το κυνηγήσεις. Όπως επίσης, έρχεται η στιγμή που το μαστίγιο δεν ξυπνάει το φόβο με την ίδια ένταση, ή ακόμη συνηθίζεις τον πόνο τόσο πολύ που πια δεν σε απασχολεί. Τότε  ξυνπάει το εγγενές ελάττωμα της τακτικής "καρότο-μαστίγιο". Στο μέτρο που αυτή βασίζεται στις ψυχολογικές αντιδράσεις του ανθρώπου, υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο, σε δεδομένη χρονική στιγμή, αυτές να μην είναι οι αναμενόμενες και ευκταίες. Κάθε λογικός άνθρωπος μπορεί να υποθέσει βάσιμα ότι αυτό θα συμβεί κάποια στιγμή και επαφίεται στην εξυπνάδα και την ευελιξία του να το καθυστερήσει, αρκεί να μην παραμυθιάσει και τον εαυτό του πως με τον τρόπο αυτό έχει βρει το αποτελεσματικότερο εργαλείο χειραγώγησης. 

Οι πολιτικοί μας όμως δεν φημίζονται, ούτε για την εξυπνάδα - αντίθετα είναι παγκόσμιοι πρωταθλητές στην κουτοπονηριά, όπως άλλωστε και πολλοί από εμάς - όπως δεν φημίζονται ούτε για την προσαρμοστικότητα τους σε νέες συνθήκες. Για να αποδώσουμε όμως τα του Καίσαρος, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι ο τρόπος που οι πολιτικοί ζουν απομονωμένοι και αποκομμένοι από την κοινωνία, σε έναν εικονικό κόσμο, δεν τους βοηθάει ιδιαίτερα να παρακολουθούν τις εξελίξεις στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ή να αντιλαμβάνονται τις αλλαγές και τις μεταστροφές που συντελούνται. Αυτό όμως είναι δικό τους πρόβλημα. Κάπως έτσι, αφού έστρωσαν με ολόκληρη χώρα στο κυνήγι του καρότου - προφανώς εκμεταλλευόμενοι το ελάττωμα του πληθυσμού της να προτιμά το "αρπαχτό καρότο" από το "παραχθέν καρότο"- ξαφνικά, όταν τελείωσαν τα καρότα, παραπονιούνται γιατί πια ο πληθυσμός δεν δείχνει να συμμορφώνεται με τας υποδείξεις. Λυπάμαι, αλλά οι εξαρτημένες συμπεριφορές είναι αυτό ακριβώς, εξαρτημένες από συγκεκριμένη συνθήκη. Χτύπα κουδουνάκι, για να τρέξουν τα σάλια του σκύλου.

Μπορεί να ξένισε ή ακόμη και να ενόχλησε η παρομοίωση με το σκυλάκι του Παβλόφ, δεν περιείχε όμως ούτε υποτίμηση, ούτε προσβολή. Περιείχε την απλή διαπίστωση ότι δεχθήκαμε να εξαρτήσουμε τη συμπεριφορά μας. Και όχι μόνο αποδεχθήκαμε την εξάρτηση, αλλά την ενστερνιστήκαμε σε τέτοιο βαθμό που χλευάζαμε και μερικές φορές γελοιοποιούσαμε όσους προσπαθούσαν να το αποφύγουν. Η φράση "καλά, αυτός πάει με το σταυρό στο χέρι", ίσως μας δίνει ενδείξεις για το που είχαμε φτάσει. Και ας είμαστε ειλικρινείς, αν το καρότο δεν είχε μετατραπεί σε αγγούρι, ακόμη θα το κυνηγάγαμε.

[Ας μην νομισθεί από όλα τα παραπάνω πως ενστερνίστηκα το δόγμα του "Μαζί τα φάγαμε". Γνωρίζω ότι και αυτό το δόγμα, όπως όλα τα δόγματα, αποτελούν μια μέθοδο διαχείρισης και χειραγώγησης του ανθρώπου. Όπως επίσης γνωρίζω ότι μαζί ΔΕΝ τα φάγαμε. Οι περισσότεροι από εμάς κυνηγούσαν ένα καρότο, ενώ οι μπριζόλες όδευαν λάθρα προς άλλες κατευθύνσεις. Όπως δεν θα έπρεπε να νομισθεί ότι παραδίδω μαθήματα κοινωνικής συμπεριφοράς ή πολιτικής. Ουδείς άσφαλτος, ούτε καν η εθνική οδός.]

Κάπως έτσι, μετά το τέλος της εποχής των καρότων, ήρθε η εποχή του μαστιγίου και ο φόβος είναι πρώτο θέμα στην ημερήσια διάταξη κάθε δελτίου χειραγώγησης που σέβεται τον εαυτό του. Όπως όμως είπαμε, ήδη παραπάνω, ο φόβος ξεθυμαίνει ή απλώς μειώνεται, όταν ο αποδέκτης του αρχίζει να συνηθίζει τον πόνο του μαστιγίου. Έτσι και στην ελληνική κοινωνία της κρίσης, ο φόβος βαίνει (ποιοτικά και ποσοτικά) μειούμενος ως προς τα δεινά που μας περιμένουν, στο μέτρο που κάπου έχουμε αρχίσει αντιλαμβανόμαστε ότι είναι μάλλον αναπόφευκτα, και με το καλύτερο και με χειρότερο σενάριο, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι όσο κι αν το μαστίγιο κραδαίνεται πάνω από τα κεφάλια μας, το αξίωμα "ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος" διεκδικεί τη θέση του.

Δεν πιστεύω ότι απαρνηθήκαμε εν μια νυκτί τις κουτοπόνηρες σκέψεις ή ότι ξαφνικά ξύπνησε μέσα μας το επαναστατικό φίλτρο (που θα μπορούσε να είναι κάτι ανάλογο με το μητρικό φίλτρο) και αποφασίσαμε ότι δεν θα ανεχθούμε άλλο καρότο και άλλο μαστίγιο. Όπως επίσης, δεν πιστεύω ότι ξαφνικά όλοι οι πολίτες αυτής της χώρας διεκδίκησαν τις πληροφορίες που χρειάζονται και ενημερώθηκαν για τα θέματα, στα οποία είχαν προηγουμένως μαύρα μεσάνυχτα. Μακριά από εμάς να μας χαλάσει η ζαχαρένια... Αντίστοιχα, απίθανο θεωρώ ότι ξεκολλήσαμε από τις αγαπημένες ιδεοληψίες μας και το αλάθητο (που, συγκρινόμενο με του πάπα,  δίνει άλλο νόημα στο έτερο αξίωμα "το μέγεθος μετράει"). Κοιτάζοντας γύρω μας (και μέσα στον καθρέπτη μας), διαπιστώνουμε ότι όλοι έχουμε οριοθετήσει την "ιδεολογική" περιοχή μας και παραμένουμε ακοίμητοι φρουροί της. Και μερικές φορές και ενεργοί ιεροκήρυκες της μιας και μοναδικής αλήθειας που μόνο εμείς κατέχουμε. Μακριά από εμάς να παραδεχτούμε ότι κάνουμε λάθος... Το πιο τραγικό (και συνάμα γελοίο) είναι εκείνη η περίπτωση των ανθρώπων που δομούν τη σκέψη τους, επί τη βάσει συλλογισμών, ασύνδετων όμως, οι οποίοι καταλήγουν να σοδομίζουν τη λογική. Τόση φαιά ουσία χαμένη.

Θα περίμενε λοιπόν κανείς, η τακτική αυτή να αρχίζει να δίνει σημάδια αποτυχίας. Αντίθετα, όμως, από τα αναμενόμενα, συνεχίζει να πετυχαίνει τους στόχους της. Η μόνη λογική εξήγηση που μπορώ  να δώσω έγκειται στην έξη της κατανάλωσης. Γίναμε και παραμένουμε καταναλωτές. Μόνο που σήμερα ο καταναλωτισμός μας επεκτείνεται  σε πεδία που ήταν εντελώς - ίσως εξ ορισμού - off limits (που λέμε και στο χωριό μου). Καταναλώνουμε απόψεις, καταλώνουμε σκέψεις, καταναλώνουμε τέχνη, καταναλώνουμε λύσεις, καταναλώνουμε ανθρώπους.

Και κάπως έτσι "καταφέρνουμε" να υπερβούμε και να ακυρώσουμε τα απώτατα όρια της τακτικής του καρότου και του μαστιγίου. Δεν χρειάζεται πια το καρότο να είναι δελεαστικό, δεν χρειάζεται πια να προσπαθούμε να αποφύγουμε τον πόνο του μαστιγίου. Αρκεί να μπορεί να καταναλωθεί, είτε το ένα, είτε το άλλο, είτε και τα δύο μαζί. Σήμερα έχουμε φτάσει σε εκείνο το επίπεδο που ακόμη και η ρητή δήλωση εξέχοντος πολιτικού προσώπου ότι μας τάζει / μας απειλεί, για να κάνουμε κάτι, ακόμη και ο ίδιος ο πόνος που νιώθουμε, εκλαμβάνεται ως προϊόν προς κατανάλωση. Το είπε, το ακούσαμε, το κατάπιαμε, πάμε παρακάτω.

Δεν διατηρώ καμία αισιοδοξία, απαισιοδοξία, ελπίδα, φόβο για το μέλλον. Μια μόνο διαπίστωση. Δεν υπάρχει μέλλον και ο χρόνος που θα συνεχίσει να κυλάει, δεν έχει τίποτα να φέρει. Game Over.